Genealogie (Bidprentjes, een genealogische bron?)

(Dit artikel is eerder gepubliceerd in het familieperiodiek "De Schuurkrant")

Inleiding

In de vele handboeken over genealogie worden bidprentjes genoemd als een bron van informatie over personen uit de recente geschiedenis. Vaak geven de prentjes, ook wel gedachtenisprentjes genoemd, gegevens welke niet (of moeilijk) via andere kanalen, zoals de bevolkingsregisters en de Burgerlijke Stand, op te vragen zijn. De genoemde registers worden pas na vele jaren openbaar. Om de stamboom toch met personen uit het “heden” te kunnen vullen zijn de bidprentjes een welkome aanvulling.

Ontstaan

In de rooms-katholieke kerk kent men sinds enkele eeuwen het gebruik van devotieprentjes. Deze prentjes werden bij belangrijke kerkelijke gebeurtenissen uitgereikt. Vaak bij gebeurtenissen als: priesterwijding, eerste communie, vormsel, overlijden, enzovoorts. Ter herinnering aan de overledene werd het “bidprentje” vaak aan het einde van een uitvaartdienst uitgereikt. De tekst riep op om te bidden voor de zielerust van de overledene. Daarnaast diende het als “geheugensteuntje”, om zo de dode niet te vergeten. 

Het gebruik om devotieprentjes uit te delen ontstond in de Nederlanden (waaronder ook het huidige België behoorde) in de zestiende eeuw. De gedrukte prentjes hadden meestel een plaatje met een afbeelding uit het Oude en het Nieuwe Testament. Op de lege achterzijde noteerde men al snel de naam en eventuele ander gegevens van de overledene. Hiermee was het doodsprentje geboren. Het oudste bekende bidprintje, volgens mijn bronnen en gegevens, komt uit de Noordelijke Nederlanden en is van Trijntje Jans Olij. Trijntje overleed in 1651. Het prentje is nog met de hand beschreven.

Vanaf het begin van de achttiende eeuw kwam het gebruik van het bidprentje echt in zwang en begon men met het bedrukken van de achterkant. Vooralsnog beperkte dit tot de bovenlaag van de bevolking. Zij waren het immers die voldoende geld hadden om een dergelijk prentje te laten maken. Maar vooral ook omdat zij konden lezen!

Gedurende de negentiende en twintigste eeuw werden de prentjes in steeds grotere lagen van de bevolking uitgedeeld. En vanaf de tweede helft van de vorige eeuw is het een algemeen gebruik geworden.

Het belang voor de onderzoekers

Een bidprentje kan niet alleen van belang zijn voor de genealogische onderzoeker, ook voor cultuurhistorici en sociologen zijn ze belangrijk.

De ontwikkeling van de voorzijde (= de beeldzijde) vormt een afspiegeling van de ontwikkelingen op het gebied van de kerkelijke schilder- en grafische kunst. In het begin werd vaak een bijbels tafereel afgebeeld. Later, in de achttiende eeuw, werd de keuze van het onderwerp meer toegespitst op het thema de dood. Vanaf het midden van de negentiende eeuw kwamen afbeelden als: grafzerk, zeis, doodshoofd en beenderen, vlinder, duif en kruis vaak voor. Na de opkomst van de fotografie werden de prentjes steeds vaker voorzien van een afbeelding van de overledene. Omdat het in het begin erg duur was om zo’n foto af te drukken werd vaak maar een klein gedeelte van de foto geplaatst. Tegenwoordig komen bijna alle hierboven genoemde vormen voor.

Ook de achterkant (= tekstzijde) heeft enkele ontwikkelingen door gemaakt.

In het begin beperkte men zich tot het oproepen om te bidden voor de overledene. Soms werden enkele biografische gegevens vermeld. Later worden meer gegevens van de dode vermeld. Meestel erden de prentjes ook voorzien van bijbelse teksten welke verwijzen naar het tijdelijke bestaan op aarde. Af en toe werden er teksten uitgezocht die betrekking hadden op de overledene.

De meeste recente bidprentjes bevatten teksten die meer op de persoon toegespitste, speciaal voor die persoon geschreven, teksten. Het motto meestal: “Over de doden niets dan goeds”

De biografische gegevens geven nu meestal het volgende weer:

• Geboortedatum en –plaats,
• Overlijdensdatum en –plaats,
• Naam van de kerk waar de uitvaartdienst werd gehouden,
• Datum en plaats van begraven of cremeren.
• De naam van de partner. Bij meerdere huwelijken de namen van de partners
• Soms het beroep

Vooral dit soort informatie is voor de genealoog van belang.

Daarnaast is uit de tekst vaak op te maken of de persoon in de maatschappij of gemeenschap actief is geweest. Lidmaatschappen van verenigingen en andere instanties worden vaak vermeld. Belangrijke onderscheidingen, kerkelijk of wereldlijk, staan ook meestal wel genoemd.

Bij rooms-katholieke geestelijken staat vaak de hele levensloop vermeld met alle functies en problemen. Soms met de vermelding van een broer of zus in het ambt. Er is één voorbeeld bekend van iemand die alle zeven sacramenten had ontvangen. Normaal kan dat niet want dan zou hij priester en getrouwd moeten zijn geweest. In dat specifieke geval was hij als weduwnaar priester geworden. 

Hiernaast een voorbeeld van een bidprentje van een Geestelijke. Het is het doodsprentje van Paus Pius XII.

• Hij werd geboren in Rome op 2 maart 1876
• Priester gewijd op 2 april 1899
• Bisschop gewijd op 13 mei 1917
• Tot Kardinaal gecreëerd op 16 december 1929
• Als Paus gekozen op 2 maart 1939 T
• Tot Paus gekroond op 12 maart 1930.
• Hij stierf een zalige dood op 9 oktober 1958 in de ouderdom van 82 jaren.

Verzamelingen

Er zijn vele collecties van bidprentjes in particulier bezit. Die verzamelingen kunnen enkele honderden tot enkele duizenden groot zijn. Sommige organisaties die gespecialiseerd zijn op het gebied van genealogie hebben grote verzamelingen. Zoals:

Centraal bureau voor Genealogie

In Nederland is de grootste collectie van bidprentjes in het bezit van het Centraal Bureau voor Genealogie. De verzameling is in de loop der jaren uitgegroeid tot ruim één miljoen exemplaren. Doordat particulieren ons bidprentjes toezenden groeit die collectie nog steeds. De bidprentjes zijn geordend op familienaam en vervolgens op voornamen. Een deel van de verzameling op microfiches beschikbaar. Zoeken in de collectie bidprentjes van het CBG kan via Internet. (http://www.cbg.nl) Het inzien van de collectie kan in de studiezaal van het CBG te Den Haag.

Achelse Kluis

Een andere grote verzameling is die van pater Dominicus de Jong OCB. Deze collectie bestaat uit ongeveer zevenhonderdduizend bidprentjes en zo’n vijfhonderdduizend rouwbrieven. Die verzameling berust in de Achelse Kluis in Borkel en Schaft (gemeente Valkenswaard) en is nog steeds te raadplegen. Daarvoor moet je wel eerst even een afspraak maken. (zie kader)

Nederlandse Genealogische Vereniging

Ook de NGV heeft een grote verzameling bidprentjes. Zij hebben een collectie van ongeveer vierhonderdduizend prentjes. Deze verzameling is ook via Internet te raadplegen. Je moet echter wel lid zijn van de vereniging om toegang te krijgen tot de zoekmachine. (http://www.ngv.nl)

Een snelle zoekactie leverde de volgende aantallen op:

• Minkels             27 stuks
• Schuurmans  321 stuks
• Broeren            225 stuks
• Den Ouden     186 stuks

Het Internet

Vele particulieren verzamelaars hebben hun verzameling openbaar gemaakt via het Internet. Het zijn er veel te veel om op de noemen. Voor de Internetters onder ons: Een zoekvraag in Google op: “bidprentjes site:nl” levert vele hits op. De meest sites hebben wel een of ander zoekmogelijkheid of een index beschikbaar.

Een paar verzamelaars hebben hun collecties ontsloten via: http://www.duthmala.nl/index.htm Zij hebben voornamelijk bidprentjes uit plaatsen in de Meijerij. En zijn vanwege het Brabantse karakter erg interessant voor me.

De verzameling van pastor van Beurden

De Dungense pastor Van Beurden bewaart sinds 1966/1967 alle bidprentjes welke hij ontvangt. Uiteraard vaak tijdens of na een uitvaartdienst die hij verzorgd heeft. Ik heb zijn verzameling over de periode van 1966/1967 tot en juni 1999 in een database verwerkt. Op dit moment zijn er 992 prentjes gecatalogiseerd. Binnenkort zal er een aanvulling plaatsvinden met de prentjes tot en met juni 2005.

Ook hier weer enkele getallen: Minkels (6), Schuurmans (11), Broeren (22), Den Ouden (1)

Uiteraard komen in deze verzameling ook partners van de hierboven genoemde families voor.

Mijn eigen verzameling

Ik weet zelf niet hoeveel bidprentjes ik nu in mijn bezit heb. Ik ben druk bezig om de prentjes te scannen en via deze website openbaar te maken voor onderzoekers. Het oudste prentje dat ik in mijn bezit heb is van 1903. Toch ook al weer meer dan honderd jaar oud.  Deze verzameling wordt met enige regelmaat uitgebreid.

Afsluiting en oproep

Zelfs dat kleine bidprentje geeft een genealoog of andere onderzoeker een schat aan informatie.

En mocht er bijna geen gegevens voor de stamboom op het gedachtenisprentje staan dan kan het toch nog een doel dienen. Het opnemen van afbeeldingen van prentjes zoals hierboven geeft een bijzonder cachet aan een familiegeschiedenis of een artikeltje als dit.

Ik wil een verzoek tot u te richten: Als u in het bezit bent van bidprentjes (en/of andere familiedocumenten) en u bent niet meer van plan om ze zelf te bewaren, stuur ze dan alstublieft naar mij. Ik zal de documenten verzamelen, categoriseren en in een familiearchief bewaren. De geschiedenis van de familie blijft op die manier bewaard. Mocht iemand willen weten of ik van een bepaald familielid een bidprentje heb, neem dan contact met me op via deze contactpagina

Verantwoording van gebruikte bronnen

• Voorouders in beeld (Stamboom en familiegeschiedenis) ISBN: 90-6533-443-2 Blz 170 en 171
• Genealogie – Van stamboom tot familiegeschiedenis ISBN: 90-70324-42-3 Blz 17 en 18

Websites

• http://www.cbg.nl
• http://www.ngv.nl
• http://www.google.nl
• http://www.duthmala.nl
• En andere websites